امسال ۵۰ سال از انتشار کتاب ”شهید جاوید“ (۱۳۴۹) می‌گذرد. برنامه سوره (شبکه چهار) در گفت‌وگویی با محمد اسفندیاری (عاشوراپژوه) به این کتاب پرداخته است. این گفت‌وگو را می‌توانید در تلوبیون ببینید.
یادداشت‌ها:
ـ تلوبیون (دسترسی در 1399/6/9)
ـ شبکه چهار صداوسیما (دسترسی در 1399/6/9)
مهدی مسائلی می‌نویسد:
«توجه به قیام امام حسین (ع) و زیارت آن حضرت، در نزد شیعه جایگاهی ویژه دارد. از همین رو، در روایات فراوانی، شیعیان به این امر مهم توصیه شده‌اند. افزون بر این، ائمه اطهار (ع) زیارت‌نامه‌های فراوانی درباره کیفیت زیارت امام حسین (ع) انشا کرده‌اند. معروف‌ترین این زیارت‌نامه‌ها زیارت عاشوار است.» (مسائلی، 1393: 90)
«بسیاری از علمای شیعه بر اصل زیارت عاشورا و فضیلت خواندن آن، تأکید فراوانی می‌کنند؛ ولی نزد شیعه درباره متن رایج این زیارت اتفاق وجود ندارد. نقل‌های معتبر دیگری از زیارت عاشورا وجود دارد که بعضی از فرازهای آن متفاوت با متن رایج این زیارت است، خصوصاً لعن‌های انتهایی زیارت عاشورا که افراد تفرقه‌انگیز به آن استشهاد کرده‌اند.
توضیح بیشتر اینکه، زیارت عاشورا دو منبع دارد:
➊ کتاب کامل الزیارات، تألیف جعفربن محمدبن قولویه معروف به ابن قولویه قمی؛
➋ مصباح المتهجد الکبیر و الصغیر تألیف شیخ طوسی.
میان نقل این دو کتاب در بعضی از فرازها اختلاف‌هایی جزئی وجود دارد که تفاوت آشکاری در معنای زیارت به وجود نمی‌آورد. البته لعن‌ها و فرازهای انتهایی زیارت عاشورا در این دو منبع تفاوت عمده‌ای دارند، زیرا در متن رایج زیارت عاشورا، که برگرفته از بعضی نسخ کتاب مصباح المتهجد است، لعن‌های انتهایی زیارت عاشورا این گونه آمده است:
”اَللَّهُمَّ خُصَّ أَنْتَ أَوَّلَ ظَالِمٍ بِاللَّعْنِ مِنِّی وَ ابْدَأْ بِهِ أَوَّلاً ثُمَّ الثَّانِی وَ الثَّالِثَ وَ الرَّابِعَ اللهُمَّ الْعَنْ یزِیدَ خَامِساً وَ الْعَنْ عُبَیدَ اللهِ بْنَ زِیادٍ وَ ابْنَ مَرْجَانَةَ وَ عُمَرَ بْنَ سَعْدٍ وَ شِمْراً وَ آلَ أَبِی سُفْیانَ وَ آلَ زِیادٍ وَ آلَ مَرْوَانَ إِلَی یوْمِ الْقِیامَةِ.“
این درحالی است که در تمامی نسخه‌های خطی و چاپی کتاب کامل الزیارات، لعن‌های انتهایی با این تعبیر آمده است:
”اَللَّهُمَّ خُصَّ أَنْتَ أَوَّلَ ظَالِمٍ ظَلَمَ آلَ نَبِیِّکَ بِاللَّعْنِ ثُمَّ اِلْعَنْ أَعْدَاءَ آلِ مُحَمَّدٍ مِنَ اَلْأَوَّلِینَ وَ اَلْآخِرِینَ اَللَّهُمَّ اِلْعَنْ یَزِیدَ وَ أَبَاهُ وَ اِلْعَنْ عُبَیْدَ اَللَّهِ بْنَ زِیَادٍ وَ آلَ مَرْوَانَ وَ بَنِی أُمَیَّةَ قَاطِبَةً إِلَى یَوْمِ اَلْقِیَامَةِ.“
از همه اینها گذشته، از کتاب مصباح المتهجد نیز نسخه‌های خطی معتبر و مهمی برجای مانده است که یا کل لعن‌های انتهایی زیارت عاشورا در آنها وجود ندارد یا این لعن‌ها به صورتی دیگر آمده است. برای نمونه، لعن انتهایی زیارت عاشورا که در متن رایج بین شیعیان این گونه بوده:
”اَللَّهُمَّ خُصَّ أَنْتَ أَوَّلَ ظَالِمٍ بِاللَّعْنِ مِنِّی وَ ابْدَأْ بِهِ أَوَّلاً ثُمَّ الثَّانِی وَ الثَّالِثَ وَ الرَّابِعَ اللهُمَّ الْعَنْ یزِیدَ خَامِساً وَ الْعَنْ عُبَیدَ اللهِ بْنَ زِیادٍ وَ ابْنَ مَرْجَانَةَ ...“
به بعضی از نسخه‌های کتاب مصباح المتهجد متعلق است، در بعضی از نسخه‌های معتبرتر این کتاب چنین آمده است:
”اَللَّهُمَّ خُصَّ أَنْتَ أَوَّلَ ظَالِمٍ بِاللَّعْنِ مِنِّی وَ ابْدَأْ بِهِ جَمیِعَ الظَّالِمیِنَ لَهُمْ، عُبَیدَ اللهِ بْنَ زِیادٍ وَ ابْنَ مَرْجَانَةَ ...“
همچنین در بعضی نسخه‌های مصباح المتهجد الصغیر، که مختصر کتاب مصباح المتهجد الکبیر است، نیز این لعن‌ها وجود ندارد.
حتی اگر این اختلاف میان نسخه‌های کتاب مصباح المتهجد را ناشی از موقعیت زمانی و عللی همچون تقیه بدانیم، این موضوع خود دلیلی است بر اینکه لعن‌های زیارت عاشورا نباید دستاویز عده‌ای برای توجیه لعن علنی به مقدسات اهل سنت قرار گیرد، زیرا زمان کنونی بسیار حساس‌تر و پیچیده‌تر از زمان گذشته است و اگر وضعیت گذشته انکار و پنهان کردن این لعن‌ها را اقتضا می‌کرده است، هم اکنون انگیزه‌های بیشتری برای این امر وجود دارد.
با این حال، از مناقشات و بحث‌های فراوان درخصوص نسخه‌های کتاب مصباح المتهجد هم که بگذریم، چیزی که قطعی است اینکه شیعیان می‌توانند با استناد به کتاب کامل الزیارات، زیارت عاشورا را به گونه‌ای بخوانند که جنبه توهین به مقدسات اهل سنت را نداشته باشد، چون لعن‌های انتهایی زیارت عاشورا در دو کتاب کامل الزیارات و مصباح المتهجد، باهم تفاوتی آشکار دارند.» (همان: 91 ــ 93)
یادداشت‌ها:
ـ مسائلی، مهدی. (1393). لعن‌های نامقدس: تبین قوانین و محدودیت‌های تبرّی. اصفهان: نشر آرما.
ـ یادداشت‌های مرتبط:
ویکی‌شیعه: زیارت عاشورا
پژوهش مشترک مهدی ایزدی و اسلام ملکی معاف در مقاله ”تحلیل و نقد یکی از فقرات نسخه رایج زیارت عاشورا“ (۱۳۹۲) نشان می‌دهد متن اصلی زیارت عاشورا با متن مرسوم فعلی تفاوت‌هایی دارد و لازم است مردم با متن اصلی این زیارت آشنا شوند.
زیارت عاشورا، علاوه‌بر نسخه‌ای که در کتاب ”مفاتیح‌الجنان“ شیخ عباس قمی (متوفای قرن ۱۴) آمده و امروزه رواج بسیاری دارد، نسخه‌های خطی قدیمی‌تری نیز دارد که قدمت‌شان به بیش از هزار سال پیش برمی‌گردد. این نسخه‌های قدیمی معتبرتر از نسخه رایج کنونی‌اند و عبارت مشهور ”اَللَّهُمَّ خُصَّ اَنْتَ اَوَّلَ ظالِمٍ … ثُمَّ (الْعَنِ) الثَّانِی وَ الثَّالِثَ وَ الرَّابِعَ …“ در آن به شکل دیگری بوده است.
این دو پژوهشگر با تکیه بر معیارهای علمی متعدد به مقایسه نسخه‌های رایج با کتاب ”کامل الزیارات“ نوشته ابن قولویه قمی (متوفای ۳۶۷هـ) و نسخه‌های قدیمی کتاب ”مصباح المتهجد“ نوشته شیخ طوسی (متوفای ۴۶۰هـ) پرداخته، نشان داده‌اند که این نسخه‌های قدیمی از چند جهت معتبرتر از نسخه رایج کنونی هستند.
گفتنی است عبارات حاوی لعن در پایان زیارت عاشورا در قدیمی‌ترین نسخه این زیارت که در کتاب ”کامل الزیارات“ آمده چنین است: ”اَللّهُمَّ خُصَّ أنْتَ أوَّلَ ظالِمٍ ظَلَمَ آلَ نَبِیکَ بِاللَّعْنِ ثُمَّ الْعَنْ أعْداءَ آلِ مُحَمَّدٍ مِنَ الْأوَّلینَ وَ الْآخِرینَ. اَللّهُمَّ الْعَنْ یزیدَ وَ أباهُ.“
از چکیده و نتیجه‌گیری مقاله:
«زیارت شریف عاشورا، علاوه‌بر نسخه رایج، که اوّلین منبع آن نسخه‌های خطی متأخّر ”مصباح المتهجّد“ شیخ طوسی است، دو گونهٔ دیگر نیز دارد که در ”کامل الزّیارات“ ابن‌قولویه قمی و نسخه‌های متقدّمِ ”مصباح المتهجّد“ شیخ طوسی نقل شده‌اند. در هیچ‌یک از نسخه‌های غیررایج این زیارت، عبارت ”وَ ابْدَأْ بِهِ أَوَّلاً ثُمَّ الثَّانِی وَ الثَّالِثَ وَ الرَّابِعَ“ به این‌گونه نیست. در این مقاله، گونه‌های مختلف این عبارت با یکدیگر مقایسه و نسخهٔ رایج با توجّه به معیارهای ذیل نقد می‌شود: ۱. قدمت، ۲. اعتبار منبع، ۳. اعتبار سند، ۴. سازگاری عبارت مورد نظر با بقیّة متن، ۵. سازگاری با سیرهٔ امامان (ع).» (ص 175)
عبارت ”اَللَّهُمَّ خُصَّ أَنْتَ أَوَّلَ ظَالِمٍ بِاللَّعْنِ مِنِّی وَ ابْدَأْ بِهِ أَوَّلاً ثُمَّ الثَّانِی وَ الثَّالِثَ وَ الرَّابِعَ“ تنها در نسخه رایج زیارت عاشورا، که به نسخه‌های متأخر ”مصباح المتهجّد“ باز می‌گردد، وجود دارد. این نگارش از نظر زمانی، متأخر است و با شرایط تاریخی زمان امام باقر (ع) و با سیره عمومی اهل بیت (ع) در إنشاء زیارات مأثور ناهمگون می‌نماید. نقطه ضعف دیگر این نگارش آن است که ــ حداقل در دو مورد ــ دچار اشکال متنی و ناسازگاری درونی است؛ اما نگارشی که در ”کامل الزّیارات“ نقل شده اولاً، قدمت بیشتری دارد؛ ثانیاً، با سیره ائمه (ع) در إنشاء زیارت‌های مأثور سازگاری دارد؛ ثالثاً، دارای انسجام محتوایی و سازگاری درونی با بقیه متن است. عبارت مورد بحث در نگارش ”کامل الزّیارات“ــ که ارجحیتش مورد تأکید است ــ چنین است: ”اَللّهُمَّ خُصَّ أنْتَ أوَّلَ ظالِمٍ ظَلَمَ آلَ نَبِیکَ بِاللَّعْنِ ثُمَّ الْعَنْ أعْداءَ آلِ مُحَمَّدٍ مِنَ الْأوَّلینَ وَ الْآخِرینَ. اَللّهُمَّ الْعَنْ یزیدَ وَ أباهُ.“ بنابراین، نسخه ”کامل الزّیارات“ و نسخه متقدم ”مصباح المتهجّد“ ــ دست‌کم درباره عبارت مورد بحث ــ رجحان دارند.» (صص 175 ــ 176)
یادداشت‌ها:
ـ ماسال‌نیوز (انتشار در 4 تیر 1393)
ـ ایزدی، مهدی. و ملکی معاف، اسلام. (1392). تحلیل و نقد یکی از فقرات نسخه رایج زیارت عاشورا. دوفصلنامه کتاب قیم. دوره 3. شماره 8. (صص 179 ــ 157).
ـ یادداشت‌های مرتبط:
ویکی‌شیعه: زیارت عاشورا
محسن کدیور:
«صد لعن انتهایی زیارت عاشورا، و مشخصاً لعن خلفای سه‌گانه یقیناً در کتاب ”مصباح المتهجد کبیر“ شیخ طوسی (۳۸۵ ــ ۴۶۰) ــ معتبرترین کتاب دعایی شیعه ــ نبوده است، و از قرن دهم به تدریج وارد نسخه‌های این کتاب شده است!
در قدیمی‌ترین نسخه ”مصباح المتهجد“، که متعلق به سال ۵۰۲ ــ یعنی ۴۲ سال بعد از وفات شیخ طوسی ــ توسط عبدالجبار بن علی نقاش رازی نوشته شده، و در کتابخانه آستان قدس رضوی مشهد به شماره ۸۸۲۲ نگاهداری می شود، و با نسخه به خط مصنف مقابله شده، از ”اَللَّهُمَّ الْعَنْ أَبِی سُفْیانَ“ تا ذکر سجده ”اَللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ حَمْدَ الشَّاکِرِینَ …“ به چشم نمی‌خورد.
البته با خط دیگری که به قدمت خط متن نیست در هامش صفحه فقرات مورد بحث نوشته شده است.
در پنج نسخه قدیمی دیگر تا قرن دهم نیز وضع به همین منوال است: متن خالی از فقرات یادشده است، و در هامش صفحات با خطی کاملاً جدید و متفاوتْ فقرات مورد بحث اضافه شده است.
متاسفانه نسخه چاپی ”مصباح المتهجد“ بر اساس نسخ قرن دهم به بعد، که این فقرات را داخل متن کرده‌اند، منتشر شده، و هیچ اشاره‌ای به این نکته بسیار مهم نکرده‌اند.
به گزارش سید بن طاووس (۵۸۹ ــ ۶۶۴) در کتاب ”مصباح الزائر“، در نسخه اصل ”مصباح المتهجد کبیر“ به خط شیخ طوسی، که در نزد وی بوده، فقرات مورد بحث نبوده است. سید بن طاووس از سوی مادر نوه شیخ طوسی است.
در این زمینه اخیرا کتاب تحقیقی مستقلی منتشر شده است: الشیخ حسین الراضی، زیارة عاشوراء فی المیزان (دراسة لزیارة عاشوراء سندا و متنا و ماطرأ علیها من تزویر و تحریف)، دارالمحجة البیضاء، بیروت، ۲۰۰۸ م، ۵۸۴ صفحه.» (با اندکی ویرایش به نقل از سایت محسن کدیور)
یادداشت‌ها:
ـ وبسایت محسن کدیور (دسترسی در 1399/6/7)
ـ یادداشت‌های مرتبط:
ویکی‌شیعه: زیارت عاشورا
4 سال گذشت! وبلاگ اندیشه‌ورزی چهار سال پیش متولد شد. در این مدت کوشیده‌ام خوانندگان وبلاگ را به تأمل وادارم. در این مدت، بی‌چشم‌داشت گاهی عکس‌ها و شعرهای تأمل‌برانگیز و نیز گاهی یادداشت‌هایی خواندنی از دانشوران مختلف را با رعایت امانت‌داری در نقل‌قول منتشر کرده‌ام، بدون آنکه آن دانشوران را خطاناپذیر بدانم. اما اخیراً فشار اقتصادی مرا در به‌روزرسانی وبلاگ کم‌توفیق کرده است. اکنون وبلاگ اندیشه‌ورزی نیازمند حمایت و یاری شماست. اگر رویکرد وبلاگ اندیشه‌ورزی را می‌پسندید و مطالب آن را می‌خوانید، می‌توانید از طریق شماره زیر وبلاگ اندیشه‌ورزی را حمایت کنید. با سپاس.
9818 ــ 7789 ــ 2314 ــ 6280
بانک: مسکن
به نام: حسین عبدالحسین
امیرالمؤمنین (ع):
«در شگفتم از بخیل، به سوى فقرى مى‌شتابد که از آن مى‌گریزد، و سرمایه‌اى را از دست مى‌دهد که براى آن تلاش مى‌کند. در دنیا چون تهی‌دستان زندگى مى‌کند، امّا در آخرت چون سرمایه‌داران محاکمه مى‌شود. و در شگفتم از متکبّرى که دیروز نطفه‌اى بى‌ارزش، و فردا مردارى گندیده خواهد بود و در شگفتم از آن کس که آفرینش پدیده‌ها را مى‌نگرد و در وجود خدا تردید دارد و در شگفتم از آن کس که مردگان را مى‌بیند و مرگ را از یاد برده است، و در شگفتم از آن کس که پیدایش دوباره را انکار مى‌کند، در حالى که پیدایش آغازین را مى‌نگرد، و در شگفتم از آن کس که خانه نابودشدنى را آباد مى‌کند، امّا جایگاه همیشگى را از یاد برده است.» (نهج‌البلاغه: حکمت 126)
یادداشت‌ها:
ـ نهج‌البلاغه. ترجمه محمد دشتی (1386). تهران: قدر ولایت.
آیت‌الله صانعی:
«آیا چنانچه با شرکت در عزاداری ابی عبدالله و ائمه معصومین (ع) موجبات گسترش بیماری یا خطرات جانی برای خود شخص یا سایر افراد و یا ایجاد ضرر و مشقت برای کادر درمان گردد، آیا این‌گونه مراسمات تعظیم شعائر حسینی و مرضّی امام حسین (ع) می‌باشد؟!
به نظر این‌جانب، رعایت هرچه که موجب پیش‌گیری از بیماری مذکور گردد واجب و لازم است و بر فرض عدم رعایت، چنانچه شخصِ ناقل باعثِ بیمار شدن افراد دیگر گردد، ضامن تمام خسارت‌های وارده می‌باشد و ناگفته نماند که می‌توان با استفاده از فضاهای غیرحضوری و تحقق ”هر خانه یک حسینیه“ ضمن عرض ارادت و اخلاص به سرور و سالار شهیدان و اصحاب باوفایش، بالاخص علمدار کربلا حضرت ابوالفضل العباس (سلام الله علیه)، در زنده نگه داشتن اهداف والای آن امام همام انجام وظیفه نمود.»
ـ اینستاگرام و پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله صانعی (دسترسی در 1399/5/21)
ـ یادداشت مرتبط:
جمع کثیری از مدافعان سلامت کشورمان که در صف اول مبارزه با ویروس کرونا به سر می‌برند از سراسر کشور با نگارش نامه‌ای به مراجع بزرگوار شیعه از آنها برای مداخله در عدم تجمع و به خطر افتادن جان عزاداران استمداد کردند.
باسمه‌تعالی
اِنَّ الْحُسین مِصباحُ الْهُدی وَ سَفینَة الْنِّجاة
مراجع معزز تقلید، فضلای گران‌قدر حوزه‌های علمیه، مبلغان مذهبی و مداحان سراسر کشور
ابتدا بر خود لازم می‌دانیم از فرمایشات صریح رهبر معظم انقلاب در خطابه تصویری عید قربان صمیمانه قدردانی کنیم. ایشان فرمودند: ”در عزاداری‌ها معیار آن چیزی است که کارشناسان بهداشت به ما می‌گویند. بنده خودم شخصاً هرچه را که آنها لازم بدانند مراعات خواهم کرد. توصیه من به هیئات، منبری‌ها و مداح‌ها و دیگران این است که هر کاری می‌کنید ببینید ستاد ملی کرونا چه می‌گوید. اگر ضابطه‌ای تائید کردند همه ما موظف‌ایم، آن را رعایت کنیم. اگر وضعیتی که داریم را شل بگیریم، فاجعه‌ی بزرگی رخ خواهد داد.“
به‌رغم جان‌فشانی کادر بهداشت و درمان کشور، که در بحران شیوع کرونا، تاکنون قریب به ۲۰۰ شهید در راه خدمت به سلامت هم‌وطنان‌مان تقدیم کرده‌اند، متأسفانه در موج جدیدی از ابتلا شمار قربانیان کرونا در کشور از موج اولیه فراتر رفته است. باوجود همه تلاش‌های انجام‌شده و تأکید بر رعایت پروتکل‌های بهداشتی، برگزاری مجالس و اجتماعات در بسیاری موارد باعث افزایش تعداد مبتلایان و افزایش فوت هم‌میهنان گردیده است.
امضاکنندگان این نامه، به نمایندگی از جامعهٔ پزشکان و پرستاران ایران، در پیشگاه خداوند متعال و ملت شریف ایران شهادت می‌دهند که برگزاری هرگونه اجتماعات، از جمله مجالس عمومی عزاداری سرور و سالار شهیدان حضرت اباعبدا... الحسین (ع)، راه‌اندازی دسته‌های عزاداری و توزیع غذای نذری قطعاً و یقیناً باعث افزایش شمار مبتلایان و مرگ هم‌میهنان خواهد شد. هیچ نهاد ناظری توانایی ضمانت رعایت پروتکل‌های بهداشتی توسط میلیون‌ها عزادار سیدالشهدا در مراسم سوگواری محرم را ندارد. در صورت ارائه مجوز، ضمانت متراکم و مسقف نبودن صدها هزار مجلس عزاداری در سراسر کشور غیرممکن است و در این شرایط حتی با استفاده از ماسک و رعایت فاصله بین عزاداران، امکان جدی سرایت بیماری وجود دارد. گسترش بیماری به هر نحو، تضییع حق‌الناس است و ضمناً اخبار ابتلا و مرگ عزاداران حسینی در این اجتماعات موجب وهن شیعه و انتقاد هم‌وطنان و ناظران خواهد بود.
لذا به تأسی از آیات شریف قرآن ”مَنْ أَحْیاها فَکأَنَّما اَحیا النَّاسَ جمیعاً“ (هرکس انسانی را از مرگ رهایی بخشد چنان است که گویی همهٔ مردم را زنده کرده است)، ”وَلَا تُلْقُوا بِأَیدِیکمْ إِلَی التَّهْلُکةِ“ (خود را با دست خودتان به هلاکت نیفکنید) و حدیث شریف ”لا ضرر ولا ضرار فی الاسلام“ (ضرر رساندن به خود و دیگران در اسلام جایز نیست)، از مراجع معزز تقلید، علما و روحانیان، مداحان و مبلغان مذهبی سراسر کشور درخواست می‌کنیم با بهره‌گیری از ظرفیت‌های فقه پویای جعفری، عموم عزاداران حسینی را از برگزاری مجالس حضوری پرهیز دهند و با تأکید بر شیوه‌های نوین عزاداری ازجمله تبدیل کردن هر خانه به یک حسینیه، بهره‌گیری حداکثری از رسانه‌ها و فضای مجازی و توزیع بسته‌های مواد غذایی بین نیازمندان به‌صورت کمک مؤمنانه از مرگ صدها عزادار حسینی پیش‌گیری فرمایند.
با توکل به خداوند بزرگ امیدواریم این مرحله سخت را پشت سر گذاریم و مراسم محرم و صفر در سال‌های آینده هرچه باشکوه‌تر برگزار شود.
یادداشت‌ها:
ـ وبسایت نظام پزشکی ج. ا. ایران (دسترسی در 1399/5/18)
ـ یادداشت مرتبط:
عبدالکریم سروش:
«بارها تکرار کردم که احکام نصیبه‌های نازله نبوت هستند، برخلاف تصور عامه که می‌پندارند مهم‌ترین کار پیامبر آوردن احکام شرعی و فقهی بوده است. مهم‌ترین کاری که پیامبر کردند دادن بینش تازه‌ای از جهان بود. او همه چیز را از خدا پر کرد. حج به نظر من مهم‌ترین نماد دین است. حج در میان اعراب برقرار بود. آنها دور بت‌ها طواف می‌کردند. دو تپه صفا و مروه بود که بر سر هرکدام بتی بود. و اعراب مشرک از این بت به سوی آن بت می‌شتافتند و دوباره برعکس. به پای بت‌ها قربانی می‌کردند. کاری که پیامبر کردند این بود که هیچ‌کدام از این اعمال را تغییر ندادند. بت‌ها را از خانه کعبه جمع کردند و به مردم گفتند، به جای بُتانِ باصورت، دور خدای بی‌صورت طواف کنید. بت‌ها را از تپه‌های صفا و مروه برداشتند و گفتند میان این دو کوه با یاد خدا هروله کنید. گفتند قربانی را انجام دهید، اما نه به پای بتان، بلکه به پای خدا. یعنی او معنای دیگری به عمل‌شان داد و گرنه اعمال سابق‌شان برجای بود. این اصل رسالت پیامبر بود، نه اینکه یک رشته احکام و قوانین خشک بیاورد.» (سروش، 1397: 379 ــ 380)
یادداشت‌ها:
ـ سروش، عبدالکریم. (1397). کلام محمد رؤیای محمد. انتشارات صقراط.
ـ یادداشت مرتبط:
امیرالمؤمنین (ع):
«آن که زبان را بر خود حاکم کند خود را بی‌ارزش کرده است.» (نهج‌البلاغه: بخشی از حکمت 2)
یادداشت‌ها:
ـ نهج‌البلاغه. ترجمه محمد دشتی (1386). تهران: قدر ولایت.
