محمد اسفندیاری می‌نویسد:
«درباره تعداد کسانی که با امام حسین (ع) در عاشورا به شهادت رسیدند آمار متعدد در منابع متعدد، و حتی در یک منبع، وجود دارد؛ از بیش از هفتاد نفر تا بیش از صد نفر. امروزه مشهورترین قول در فرهنگ شفاهی و کتبی ما این است که در آن روز 72 نفر شهید شدند. اما نمی‌توان به این شهرت کفایت کرد؛ از آن رو که حاصل تحقیق دقیق نیست. کسانی که این قول را پذیرفته‌اند هیچ نگفته‌اند که چرا بعضی دیگر را در شمار شهدا محسوب نکرده‌اند. به قدمت یک قول نیز از آن رو نمی‌توان بسنده کرد که از همان قدیم، قولی معارض آن در دست است. فی المثل، طبری بنا بر روایتی تعداد شهدا را 72 نفر و به روایتی دیگر 78 نفر گفته است.
آنچه قابل توجه است روایتی از فُضَیل بن زبیر رسّان، از اصحاب امام باقر (ع) و امام صادق (ع) که در آن بدین قناعت نکرده تا تعداد شهدا را ذکر کند، بلکه نام یکایک‌شان را آورده است. بر پایه این روایت، مجموع شهدای قیام امام حسین (ع)، از آغاز تا پایان، حتی با شمارش مجروحانی که بعد از عاشورا به شهادت رسیدند، 106 نفرند. بنابراین، تعداد شهدای عاشورا، با کسر معدودی از عدد فوق که در آن روز شهید نشدند، بیش از نود نفر می‌شود، نه بیش از هفتاد نفر.
کسانی که در سال‌های گذشته در این موضوع تحقیق کرده‌اند به این نتیجه رسیده‌اند که تعداد شهدای عاشورا بیش از صد نفر بوده است. شمس‌الدین در کتاب ”انصار الحسین“ شمار آنها را اندکی بیش از صد نفر و سماوی در ”ابصار العین“ تعدادشان را بیش از 110 نفر و سنگری در ”آینه‌داران آفتاب“ تعدادشان را 134 تن گفته است. برخی دیگر بسیار بیش از این هم گفته‌اند، ولی به دلایلی که ذکر آن در اینجا نمی‌گنجد اشتباه کرده‌اند.» (اسفندیاری، 1395: 362 ــ 363)
یادداشت‌ها:
ـ اسفندیاری، محمد. (1395). آسیب‌شناسی دینی. تهران: کویر.
