محمد محمدی گرگانی می‌نویسد:
«تفاوت میان عارف خانه‌نشین و پیامبر (ص) در بیان اقبال قابل‌تأمل است: ”عارف هندی می‌گفت که اگر من جای پیامبر بودم، هیچ‌وقت از معراج برنمی‌گشتم.“ اقبال در جواب او می‌گوید: ”اتفاقاً چون تو پیامبر نیستی، این‌گونه می‌اندیشی. تفاوت میان تو با پیامبر این است که او به معراج می‌رود و به سوی انسان‌ها باز می‌گردد و برای خلق قدم برمی‌دارد، ولی تو دغدغه مردم و بشریت را نداری.“» (محمدی گرگانی، 1395: 44)
یادداشت‌ها:
ـ محمدی گرگانی، محمد (1395). هستی متن مقدس. تهران: نشر نی.
«چه بسا تو جانت را می‌فرسایی که چرا ]مشرکان] مؤمن نمی‌شوند.» (سوره شعرا: 3)
یادداشت‌ها:
ـ قرآن. ترجمه بهاء‌الدین خرمشاهی (1386). تهران: انتشارات دوستان.
محمد هدایتی درباره «کذب و بی‌دقتی در روایات» می‌نویسد:
«جعل و کذب فراوان
به گواه منابع حدیثی و تاریخی پدیده دروغ بستن بر پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت ایشان در جعل و وضع احادیث امری شایع و فراوان بوده است، به طوری که برخی تنها کمی از روایات را از آفت کذب در سلامت می‌دانند. از پیامبر اکرم (ص) نقل شده است که پس از من دروغ بستن بر من فراوان می‌شود. مردم پس از ایشان با یک ولع و حرصی به دروغ بستن به آن حضرت و اهل بیت‌شان (ع) روی آوردند. جاعلانی بودند که در میان اصحاب ائمه (ع) وجاهتی کسب کرده و مورد اعتماد قرار می‌گرفتند. آنگاه نوشته‌های روایی آنها را به امانت گرفته و با افزودن کلمات و جملاتی در لابلای فرمایشات ائمه (ع) به وضع و جعل می‌پرداختند، سپس آنها را به ایشان برگردانده و آنان نیز در قالب روایات صحیح در میان شیعه منتشر می‌ساختند. گاهی که برخی از اصحاب خدمت امام متأخر می‌رسیدند، آن حضرت بسیاری از احادیث نقل‌شده از امامان پیشین را منکر شده و آنها را جعلی و کذب می‌شمردند. [...]
مسامحه و بی‌دقتی
تسامح و بی‌دقتی از دیرباز و البته به ناروا توده‌های انبوهی از روایات را در کتب حدیثی انباشته کرده و بدون پالایش و تمییز و به عنوان آموزه‌های دینی و تعالیم اسلامی در دسترس مردم قرار داده است. مرحوم سید مرتضی و مرحوم شیخ مفید بر این باورند که اصحاب حدیث در نقل روایات اهل دقت و جست‌وجو نبوده و غلط و درست را با هم یکی می‌پنداشتند، بدون آنکه بتوانند صحت آنها را تشخیص داده و غث و سمین را از هم بازشناسند. آنها با اینکه اهل تلاش و ورع بوده و عقیده سالمی داشتند، ولی در انتساب کلمات به ائمه (ع) تسامحی زیاد می‌کردند.
مضامین تقیه‌ای و موردی
حمل روایات بر تقیه و استتار از دشمنان و انتساب بعضی از اخبار بر مورد و واقعه خاص یا مطابق با فهم سائل یا حاضرین و مانند آن از راه‌هایی است که جوامع فقهی یا روایی ما برای گریز از تعارض یا مضامین مشکل‌دار بعضی از روایات به کار می‌گیرند. هرچند در این باره کمتر به دنبال کشف ضابطه و ملاک علت آنها هستند، ولی اصل وجود این موارد ویژه را به عنوان یک واقعیت در حوزه روایات نمی‌توان انکار کرد.
نقل‌به‌معنا
متن روایات با واژگان و الفاظ خاص آن را به ندرت می‌توان سخن معصوم تلقی کرد، چون پدیده نقل‌به‌معنا در کنار عواملی مانند کیفیت استنساخ و نیز اشتباه راوی در تحمل و حفظ و نقل روایت، امری طبیعی و پذیرفته‌شده در محاورات عقلایی است، که گاهی با اضافه‌های خودسرانه و غیرمجاز هم همراه می‌شود. بنابراین دقت‌های ادبی برای بیرون کشیدن احتمال‌های گوناگون با استناد به جزئیات کلمات و واژه‌ها و وارسی افراطی ظواهر الفاظ در نقل‌های روایی مطلوب به نظر نمی‌رسد، بلکه به جای آن باید بر روی معانی حدیث و قدر مشترک یک دسته از روایات با رجوع به متن‌های مختلف آن دقت صورت گیرد.» (هدایتی، 1395: 62 ــ 64)
یادداشت‌ها:
ـ هدایتی، محمد. (1395). مناسبات فقه و اخلاق. تهران: نگاه معاصر.
«بزرگ‌ترین عیب آن است که چیزی را که در خود داری بر دیگران عیب بشماری.» (نهج‌البلاغه: حکمت 353)
یادداشت‌ها:
ـ نهج‌البلاغه. ترجمه محمد دشتی (1386). تهران: قدر ولایت.
ما برای عیب‌های دیگران قاضی‌هایی دقیق و برای عیب‌های خود وکیل‌مدافعانی چشم‌پوش هستیم!
چون وا نمی‌کنی گرهی، خود گره مشو
ابروگشاده باش چو دستت گشاده نیست
(صائب تبریزی، دیوان اشعار، غزلیات، غزل 2068)
یادداشت‌ها:
ـ گنجور (دسترسی در 1396/1/19)
«همانا خدا واجباتی را بر شما لازم شمرده، آنها را تباه نکنید و حدودی برای شما معین فرموده، اما از آنها تجاوز نکنید و حدودی برای شما معین فرموده اما از آنها تجاوز نکنید. و از چیزهایی نهی فرمود، حرمت آنها را نگاه دارید و نسبت به چیزهایی سکوت فرمود، اما نه از روی فراموشی، پس خود را درباره آنها به رنج و زحمت دچار نسازید.» (نهج‌البلاغه: حکمت 105)
یادداشت‌ها:
ـ نهج‌البلاغه. ترجمه محمد دشتی (1386). تهران: قدر ولایت.
مرتضی مطهری می‌گوید:
«این نکته را توجه داشته باشید که بعضی‌ها جمود به خرج می‌دهند، خیال می‌کنند که چون دین اسلام دین جامعی است، پس باید در جزئیات هم تکلیف معینی روشن کرده باشد. نه، این طور نیست. یک حساب دیگری در اسلام است. اتفاقاً جامعیت اسلام ایجاب می‌کند که اساساً در بسیاری از امور دستور نداشته باشد؛ نه اینکه هیچ دستور نداشته باشد، بلکه دستورش این است که مردم آزاد باشند و به اصطلاح تکلیفی در آن امور نداشته باشند.» (مطهری، 1381: 175)
یادداشت‌ها:
ـ مطهری، مرتضی (1381). اسلام و نیازهای زمان. جلد 1. چاپ نوزدهم. تهران: انتشارات صدرا.
