نظام اخلاقی عالَم هستی

ابوالقاسم فنایی در مورد «نظام اخلاقی عالَم هستی» می‌نویسد:
«نظام اخلاقی عالَم یکی از آموزه‌های کلیدی دین است، که نقش به‌سزایی در اخلاقی شدن و اخلاقی ماندن مؤمنان بازی می‌کند. این آموزه می‌گوید: جهان هستی، علاوه‌بر نظم طبیعی / علمی، دارای نظمی اخلاقی هم هست و در برابر کارهای نیک و بد آدمی حساسیت می‌ورزد و نسبت به اعمال و رفتار او واکنش مناسب نشان می‌دهد. تبیین اخلاقی حوادث و پدیده‌های مادی و طبیعی یکی از تم‌های برجسته و غالب در متون دینی را تشکیل می‌دهد و این آموزه مهمِ دینی جواب سرراست و روشنی به سؤال ”چرا باید اخلاقی بود؟“ در اختیار مؤمنان قرار می‌دهد. دنیا را آدمیان متوسط پُر کرده‌اند و اخلاق متوسطان مبتنی بر خودگروی است. غالب انسان‌ها رفتارهای خود را براساس عقلِ خودمحور و خودگرا و عقلانیت اقتصادی تنظیم می‌کنند و پای‌بندی آنان به اخلاق و ارزش‌های اخلاقی تا وقتی است که این کار سودی به حالِ خود آنان داشته باشد.

در این اوضاع و احوال، اگر کسی معتقد باشد که جهان هستی که در آن زندگی می‌کند اخلاقاً کور و کر و بی‌تفاوت و بی‌طرف است و صرفاً بر اساس قوانین طبیعی / علمی اداره می‌شود و ملاحظات اخلاقی در روند حوادث و پدیده‌های این عالم هیچ نقشی ندارد، طبیعتاً انگیزه ضعیف‌تری برای پای‌بندی به اخلاق خواهد داشت تا کسی که به نظم اخلاقی عالَم ایمان دارد. بلی اگر حس وظیفه‌شناسی و دیگرخواهی یا عقل و وجدان اخلاقی شخص به مقدار کافی قوی نباشد، اعتقاد و عدم اعتقاد به نظام اخلاقی عالَم تأثیری در رفتار او و در پای‌بندی او به ارزش‌های اخلاقی نخواهد داشت.» (فنایی، 1384: 173 ــ 174)

«این نکته مسلم است که ”عقلِ اخلاقی“ در اکثریت انسان‌ها آن قدر قوی نیست که در پناه آن انسان بتواند در برابر الزمات ”عقلِ خودگرا“ یا خواهش‌ها و تمایلات خودخواهانه و نفسانی مقاومت کند و صرفِ شناخت ارزش و الزام اخلاقی و اعتقاد بدان برای تحریک آنان به سوی عمل کافی نیست.» (همان: 183)

یادداشت‌ها:

ـ فنایی، ابوالقاسم (1384). دین در ترازوی اخلاق. تهران: مؤسسه فرهنگی صراط.

توتم‌پرستی عرب‌ها

فرهنگ مهروش درباره «توتم‌پرستی عرب‌ها» می‌نویسد:

«یکی از منابعی که می‌توان از آن اطلاعاتی درباره گذشته به دست آورد نام‌های بازمانده از دیرباز است. با نظر به نام‌های برخی از قبایل، به خوبی می‌توان دریافت که مدت‌ها پیش از اسلام، توتم‌پرستی در میان این اقوام رواج داشته است. توتم یعنی یک حیوان، ستاره یا هر موجودی از این قبیل که افراد یک قوم خود را از نسل او می‌دانند و از او نیروی معنوی کسب می‌کنند. اقوام بدوی در جای‌جای جهان توتم‌پرست‌اند. گاه توتمی که پرستیده می‌شود جانوری است که غذای اصلی آن قوم را در یک منطقه جغرافیایی تشکیل می‌دهد و مقدس شدن آن همچون یک توتم راهی است که یک فرهنگ در خلال صد‌ها سال برای جلوگیری از شکار بی‌رویه و از میان بردن نسل آن پی می‌گیرد. در این حالت، برای حیوان مقدس هم لازم است مناسکی خاص انجام دهند و سپس گوشت حیوان را بخورند. این اقوام حیوان را پدر معنوی و جد اعلای خود می‌دانند و چنانکه کودکان در مواقع خطر از پدر خویش یاری می‌جویند، از توتم‌ها یاری طلب می‌کنند و آنها را می‌پرستند. گاه نیز توتمی که پرستیده می‌شد حیوانی شکاری بود که از بقایای شکار او می‌خوردند یا با رام‌کردنش او را به شکار برای خویش وامی‌داشتند. وقتی خوردن گوشت مردار در صدر اسلام تحریم شد، برخی قریشیان با پیامبر (ص)‌ اعتراض کردند که ”چگونه کسی را می‌پرستید و در عین حال از آنچه او برای‌تان کشته است نمی‌خورید؟“ رواج این باور وقتی معنا دارد که روزی‌رسانی که از ویژگی‌های معبود باشد و برخی از حیوانات وستارگان و امثال آنها ــ که پرستیده نمی‌شوند ــ واجد آن دانسته شوند.

باری نام برخی از قبایل کهن عربی بدین قرار است: بنی‌قَینُقاع (فرزندان عقاب)، بنی‌اسد (فرزندان شیر)، بنی‌النضیر (فرزندان شغال)، بنی‌کلب (فرزندان سگ)، بنی‌زهره (فرزندان ستاره زهره)، قریش (بچه کوسه)، ... . بی‌شک این تسمیه مبتنی بر توتم‌پرستی مربوط به مدت‌ها قبل از اسلام بوده است، آن زمان که عرب‌ها هنوز بیشتر در جوامع گردآوری و شکار زندگی می‌کردند و زندگی قبیلگی ــ که نوعی متکامل‌تر محسوب می‌شود ــ هنوز شکل نگرفته بود. احتمالاً عرب‌ها به مرور که از جوامع گردآوری و شکار به زندگی قبیلگی روی آوردند خداپرست شدند، خداپرستی آمیخته با اعتقاد شفاعت بت‌ها از همان سنخ که بت‌پرستی می‌نامیم. در این نظام دینی جدید، توتم‌ها جایگاهی پایین‌تر از بت‌ها یافتند.

تحول فرهنگ عربی از باور به تأثیر پرستش توتم‌ها تا جایگزینی باور به تأثیر توسل به بت‌ها تحولی ناگهانی و انقلابی نبوده است آن سان که عرب‌ها تصمیم بگیرند از هیچ توتمی دیگر یاری نجویند و آن را نپرستند. برعکس، عرب‌ها ضمن باور به ارزش و اهمیت پرستش توتم‌ها، خداوند خالق جهان را با نام ”الله“ شناختند و به او نیز اعتقاد ورزیدند. بت‌ها را نیز که به مرور در دوران زندگی گردآوری و شکار کشف کرده بودند. همچون واسطه‌های الله دانستند.» (مهروش، 1395: 131 ــ 133)

 

یادداشت‌ها:

ـ مهروش، فرهنگ (حامد خانی)(1395). تاریخ فقه اسلامی در سده‌های نخستین: از آغاز اسلام تا شکل‌گیری مکتب اصحاب حدیث متأخر. تهران: نشر نی.

هر کسی را بهر کاری ساختند!

مسلمانی به چیست؟

واعـــظی پـــرســـید از فـرزنـــد خویــــش

هیـــچ‌ می‌دانی مسلمـــانی به چیست؟

 

صـــدق و بــی‌آزاری و خـــدمت به خـــلق

هم عبـــادت هم کلـــید زنـــدگی اســـت

 

گـــفت زیـــن معیـــارها انــدر شهـــر مـــا

یک مسلمان هست آن هم ارمنی است!

 

ناشناس

کتاب‌گریزی!

طراح: کامبیز درم‌بخش

کتاب یا تلویزیون؟

کتاب مقدس چیست؟

مسعود زنجانی درباره «کتاب مقدس» می‌نویسد:

«کتاب مقدّس» مجموعه‌ای از اسناد و مدارک است که مسیحیان آنها را مُبیّن کلامِ خدا می‌پندارند و مقدَّس می‌شمارند. در بیشتر زبان‌های اروپایی برای نامگذاری کتاب مقدّس از واژهٔ یونانی Biblia به معنای «کتاب‌ها» استفاده می‌شود. کتابِ‌ مقدّس به دو بخش تقسیم می‌شود: «عهدِ عتیق» و «عهدِ جدید». (وبگاه صدانت، دسترسی در 1395/10/12)

متن کامل مقاله را می‌توانید در وبگاه صدانت بخوانید.

 

یادداشت‌ها:

ـ وبگاه صدانت:کتاب مقدس چیست؟ (دسترسی در 1395/10/12)

سال نو میلادی صلح‌آمیز باد!

دو دیدگاه درباره انتظار از دین

سید محمدعلی ایازی درباره «انتظار از دین» می‌نویسد:

«... مناسب است اشاره‌ای اجمالی به دو نگرش متفاوت در باب انتظار از دین و تأثیر آن در فهم کلام داشته باشیم، تا روشن شود که این اختلاف مشرب چقدر در فهم کلام سرنوشت‌ساز است و مسأله زبان دین تنها به کار بردن واژه‌ها نیست.

1 ــ گروهی انتظارشان از دین تعیین راه و روش زندگی در تمام ابعاد است. لذا می‌گویند دین شامل مجموعه زندگی بشر از خرد و کلان است. اگر در قرآن گفته است: ”لَا رَطْبٍ وَلَا یابِسٍ إِلَّا فِی کِتَابٍ مُبِینٍ“ (انعام/59)، ”نَزَّلْنَا عَلَیکَ الْکِتَابَ تِبْیانًا لِکُلِّ شَیءٍ“ (نحل/89)، به این حقیقت اشاره دارد و ناظر به تبیین مجموعه زندگی بشر است. طبق این دیدگاه، این گروه دستاوردهای علمی بشر را با آیات و روایات تطبیق داده‌اند و ادعا دارند که قرآن از همه‌گونه علوم مانند: روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و اقتصاد برخوردار است.

2 ــ دیدگاه دیگر بر این باور است که نباید از دین توقع گزاف داشته باشیم و بخواهیم که همه مسایل و مشکلات ما را چاره‌اندیشی کند. انتظار از دین در محدوده بیان سعادت اخروی است. این انتظار اقتضا می‌‌کند که فقط اموری را از دین بجوییم که به نوعی در سعادت اخروی ما تأثیر دارند و ما از تأثیرشان آگاهی نداریم. اگر در متون دینی به اموری برخوردیم که ربطی به سعادت اخروی ندارد آنها را جزء دین تلقی نکنیم و آثار و لوازم مترتب بر دین را بر آنها بار نکنیم.» (ایازی، 1378: 74 ــ 75)

پس‌نوشت:

ترجمه بهاء‌الدین خرمشاهی از آیه 59 سوره انعام و آیه 89 سوره نحل:

ـ «هیچ تر و خشکی نیست مگر آنکه در کتاب مبین ]مسطور[ است» (انعام: 59)

ـ «کتاب آسمانی ]قرآن[ را بر تو نازل کردیم که روشنگر همه چیز است» (نحل: 89)

یادداشت‌ها:

ـ ایازی، سید محمدعلی (1378). قرآن و فرهنگ زمانه. قم: انتشارات کتاب مبین.

ـ قرآن. ترجمه بهاء‌الدین خرمشاهی (1386). تهران: انتشارات دوستان.

میلاد عیسی مسیح (ع) گرامی باد!