بزرگ‌ترین منکر اجتماعی جامعه ما

مصطفی ملکیان می‌گوید:

اول منکرى که در یک جامعه مى‌تواند وجود داشته باشد این است که در این جامعه، انسان نتواند با هشت ساعت کار کاملاً شریف و کاملاً درستکارانه زندگى خود و خانواده خودش را آبرومندانه اداره و تدبیر و تمشیت بکند. هر جامعه‌ای، چه جامعه ما چه هر جامعه دیگری، اگر یک فرد در این جامعه نتواند با هشت ساعت کارِ شرافتمندانه و درستکارانه زندگی خود را به صورت آبرومندانه اداره کند، این بزرگ‌ترین منکر آن جامعه است، چون منشأ همه منکرات اجتماعی دیگر همین منکر است. 

از نگاه درون‌دینى، از پیامبر اسلام فراوان نقل شده است که انسانى که بیش از یک سوم و یا یک چهارم شبانه‌روز خود را صرف کسب درآمد کند روى رستگارى را نخواهد دید.

 

یادداشت‌ها:

ـ ایکنا (دسترسی در 1397/7/6)

ـ صدانت: سخنرانی ”جامعه ناسالم“  (دسترسی در 1397/7/6)

ـ یادداشت‌های مرتبط:

اصول حاکم بر امر به معروف!

امر به معروف و نهی از منکر!

امر به معروف و نهی از منکر جاهلانه!

بایدها و نبایدهای امر به معروف و نهی از منکر!

امر به معروف و نهی از منکر چارچوبی اخلاقی دارد!

ناگفته‌های عاشورا

رضا بابایی می‌نویسد:

«در عاشوراشناسی، آسیب اصلی در ”گفته‌ها“ نیست؛ در ”ناگفته‌ها“ است. اهل منبر و ذاکران و مداحان معمولاً در مجالس عزاداری برای امام حسین (ع) مسائل خاصی را مطرح می‌کنند، از جمله: فسق یزید، مظلومیت امام (ع)، قساوت شمر و ابن سعد و مانند آن. این موضوعات و مسائل هماره و با حجم فراوان در همه منبرهای عاشورا بیان می‌شود، در حالی که مسائل مهم و اصلی عاشورا اینها نیست. به همین دلیل آسیب‌شناسی عاشورا را باید از ”آنچه نمی‌گویند“ شروع کنیم، نه از چیزهایی که می‌گویند. مثلاً، در سخنرانی‌ها به تفصیل درباره شجاعت و رشادت حسین و یارانش می‌گویند، اما از کوشش بسیار و شگفت امام برای جلوگیری از جنگ و پرهیز از خون‌ریزی تا صبح عاشورا و پیشنهادهای ایشان برای صلح نمی‌گویند یا اشاره‌وار از آن می‌گذرند؛ در حالی که مسائل اصلی عاشورا اینها است، نه میمون‌بازی یزید یا زیبایی علی‌اکبر (ع) یا بی‌وفایی کوفیان، یا قساوت شمر و سنان یا مبالغه در قدرت حضرت عباس (ع) یا شمار کشتگان کوفه. مداحان و سخنرانان در ایام عاشورا، وقتی می‌خواهند از زشتی اعمال یزید بگویند، به شراب‌خواری او اشارات بلیغ دارند، اما اجبار به بیعت و پیمان‌شکنی و سلب آزادی از مخالفان، که زشت‌ترین کارهای یزید بود و همان‌ها امام (ع) را به قیام واداشت، جایگاهی مهم در سخنرانی‌ها ندارد. از وعدهٔ حکومت ری به ابن سعد فراوان می‌گویند، اما از انگیزهٔ دینی کوفیان برای جنگ با حسین چندان نمی‌گویند.

مشکل اصلی کوفیان نه پیمان‌شکنی آنان بود و نه دنیاپرستی‌شان. مشکل آنان فریب‌خوردگی و اعتماد به ظاهرسازی بنی‌امیه و نشانه‌های جعلی بود. فتوای برخی قضات و هیاهوی سخنرانان مذهبی در مساجد کوفه و سوء استفادهٔ ابن زیاد از زبان دین و شعائر دینی آن چاه مهیب را برای مسلمانان کَند و شاید بسیاری از آنان که اکنون برای حسین (ع) عزاداری می‌کنند، اگر آن روز در کوفه بودند، در دام تبلیغات والی کوفه می‌افتادند و با همین شوری که امروز عزاداری می‌کنند آن روز با حسین می‌جنگیدند.

سخنرانان و مداحان باید برای مردم توضیح بدهند که چه نوع و چه حجمی از تبلیغات حکومتی باعث شده بود که شمار انبوهی از مؤمنان چنین خطایی بکنند و قساوت در حق حسین و خاندانش را به جایی برسانند که تاریخ همچنان انگشت به دهان مانده است. فقط انگیزه‌های غیرمادی می‌تواند مردمی را به این مقدار از جدیت و سلحشوری برساند که هیچ رحمی به مخالفان خود نکنند و دعوت وجدان و فطرت‌شان را برای رعایت انصاف و فتوّت قبیلگی نادیده بگیرند.» (بابایی، 1397: 360 ــ 361)

 

یادداشت‌ها:

ـ بابایی، رضا. (1397). دیانت و عقلانیت: جستارهایی در قلمرو دین‌پژوهی و آسیب‌شناسی دینی. اصفهان: نشر آرما.

ـ یادداشت‌های مرتبط:

گفت‌وگوهای حسین (ع) با عمر بن سعد!

قصد تقرب به خدا در کشتن امام حسین (ع)!

امام حسین (ع) هشت بار خواست برگردد که ممانعت کردند!

آیا عاشورا بیش از ۷۰ ساعت طول کشید؟

محمد اسفندیاری می‌نویسد:

«فاضل دربندی سرآمد اعلامی است که در فضائل ائمه طاهرین (ع)، خاصه امام حسین (ع)، سخت دچار غلو شده و به ورطه افسانه‌سرایی افتاده است. وی می‌گوید از امام حسین (ع) در روز عاشورا بیش از هزار معجزه صادر شد. و برای اینکه کسی اشکال نکند که این همه معجزه در یک روز ممکن نیست، به صراحت می‌گوید: روز عاشورا 72 ساعت بود.» (اسفندیاری، 1395: 116)

شهید مطهری می‌گوید:

«]فاضل دربندی[ در کتاب ”اسرار الشهاده“ نوشته است که در کربلا یک میلیون و ششصد هزار نفر لشکر عمر سعد بود. آخر اینها از کجا پیدا شدند؟ اینها همه از کوفه بودند. مگر چنین چیزی می‌شود؟ در آن کتاب نوشته است امام حسین در روز عاشورا سیصد هزار نفر را با دست خودش کشت. با بمبی که روی هیروشیما انداختند تازه شصت هزار نفر کشته شد. من چند روز پیش حساب کردم که اگر فرض کنیم که شمشیر مرتب بیاید و در هر ثانیه یک نفر کشته شود، سیصد هزار نفر هشتادوسه ساعت و بیست دقیقه وقت می‌خواهد. دیدند که جور درنمی‌آید، چه بکنند؟ گفتند روز عاشورا هم هفتاد ساعت بود. ]همچنین نوشته است[ حضرت ابوالفضل بیست‌وپنج هزار نفر را کشت. حساب کردم شش ساعت و پنجاه و چند دقیقه و چند ثانیه وقت می‌خواهد، اگر در هر ثانیه یک نفر کشته شده باشد. پس باور کنیم حرف این مرد بزرگ حاجی نوری را که می‌گوید: امروز اگر کسی بخواهد بگرید، اگر کسی بخواهد ذکر مصیبت کند، بر مصائب جدیده اباعبدالله باید بگرید، بر این دروغ‌هایی که به اباعبدالله (ع) نسبت داده می‌شود.» (مطهری، 1377: 70 ــ 71)

سید حسن اسلامی اردکانی می‌نویسد:

«هیچ دروغی به تنهایی و به صورت منفرد کارساز نیست و هرجا دروغی گفته شود، برای جا انداختن آن نیاز به دروغ‌های دیگری پیش می‌آید و همواره مجموعه‌ای از دروغ‌ها وجود دارد که یکدیگر را توجیه می‌کنند؛ برای مثال، چون در واقعه کربلا کسانی دست به دروغ زدند و حوادثی جعل کردند که امکان ندارد همه آنها در یک روز رخ دهد ــ اگر چه آن روز بیست ]و چهار[ ساعت طول کشیده باشد ــ ناچار شدند دروغ دیگری بسازند و بگویند که به طور استثنایی آن روز هفتاد ساعت بوده است و ... . بدین ترتیب، اگر این راه گشوده شود، در هیچ‌جا متوقف نمی‌گردد و همواره برای توجیه دروغ‌های گذشته ناچار می‌شویم دروغ‌های تازه‌ای بسازیم؛ در نتیجه، روزبه‌روز بر حجم دروغ‌ها افزوده می‌شود و اصل شریعت در زیر بار این همه دروغ ناپدید می‌شود.» (اسلامی، 1382: 348 ــ 349)

 

یادداشت‌ها:

ـ اسفندیاری، محمد. (1395). آسیب‌شناسی دینی. تهران: کویر.

ـ اسلامی اردکانی، سید حسن. (1382). دروغ مصلحت‌آمیز: بحثی در مفهوم و گستره آن. قم: بوستان کتاب.

ـ مطهری، مرتضی (1377). حماسه حسینی: سخنرانی‌ها. جلد 1. چاپ سی‌ام. تهران: انتشارات صدرا.

عروسی قاسم در کربلا؟

شهید مطهری می‌نویسد:

«می‌گویند: در همان گرماگرم روز عاشورا، که می‌دانیم مجال نماز خواندن هم نبود و امام نماز خوف خواند، امام فرمود حجله عروسی راه بیندازید، من می‌خواهم عروسی قاسم را با یکی از دخترهایم، لااقل شبیهش هم شده، در اینجا ببینم. (حالا قاسم یک بچه سیزده‌ساله است.) چرا؟‌ آخر آرزو دارم، آرزو را که نمی‌توانم به گور ببرم. شما را به خدا ببینید، یک حرفی است که اگر به زن دهاتی بگویی، به او برمی‌خورد. گاهی از یک افراد خیلی سطح پایین [می‌شنویم که] من آرزو دارم عروسی پسرم را ببینم، عروسی دخترم را ببینم. حالا در یک چنین گرماگرم زدوخورد که مجال نماز خواندن نیست، می‌گویند حضرت فرمود که من در همین جا می‌خواهم دخترم را برای پسر برادرم عقد کنم و یک شکل عروسی هم شده است در اینجا راه بیندازم. یکی از چیزهایی که از تعزیه‌خوانی‌های قدیم ما هرگز جدا نمی‌شد عروسی قاسم بود؛ قاسم نوکدخدا، یعنی نوداماد، قاسم نوداماد؛ در صورتی که این قضیه در هیچ کتابی از کتاب‌های تاریخی معتبر وجود ندارد.» (مطهری، 1377: 69)

 

یادداشت‌ها:

ـ مطهری، مرتضی (1377). حماسه حسینی: سخنرانی‌ها. جلد 1. چاپ سی‌ام. تهران: انتشارات صدرا.

مداحان و صیانت از عزاداری‌ها

قرن‌هاست که عزاداری و برگزاری مجالس یادبود ائمه اطهار (ع) بخشی جداناپذیر از فرهنگ مردم ایران‌زمین شده است. نه تغییر حکومت‌ها توانست این سنت دیرینه شیعیان ایران را از یادها فراموش کند و نه ممنوعیت‌ها و غیرقانونی اعلام کردن آنها از سوی برخی حکام و نه قحطی و جنگ و گرفتاری‌های تاریخی مردم. با این حال، نیازمند دقت‌هایی هستیم تا بستر مناسبی که برای حفظ این سنت وجود دارد دست‌خوش آسیب نشود.

بخش مهمی از مجالسِ عزاداری مجالسی است که در منازل برگزار می‌شود. به روضه‌خوان‌های مرد اصطلاحاً ”مداح“ و به روضه‌خوان‌های زن ”خانم جلسه‌ای“ اطلاق می‌شود. اما این مداح‌ها و خانم جلسه‌ای‌ها فقط روضه نمی‌خوانند؛ آنها بخش‌هایی از تاریخ اسلام و احکام فقه و شرع را هم بیان می‌کنند و به نوعی نماینده معرفی دین به عامه مردم هستند.

مجالس عزاداری همواره با حضور گرم و معنوی مردم مؤمن برگزار شده است. اهمیت این مجالس به گونه‌ای است که، چه به لحاظ محتوایی و چه به لحاظ شکلی، باید با مراقبت‌هایی دائمی همراه باشد. به عنوان نمونه، با توجه به افزایش سطح سواد عمومی توقعات جوانان از مطالبی که در این مجالس بیان می‌شود و روایات و مقاتلی که نقل می‌شود تا حد زیادی بالا رفته و آنان انتظار دارند آنچه در کنار سوگواری برای ائمه اطهار (ع) بیان می‌شود مستند و سرشار از معرفت و اندیشه و راه‌حل‌هایی برای زیست اخلاقی و شیعی باشد.

حسین، دانشجوی مهندسی منابع طبیعی است و می‌گوید: ”من در خانواده‌ای مذهبی بزرگ شده‌ام و عقاید دینی خود را دارم. به ائمه اطهار (ع) هم ارادت ویژه و خاصی دارم. برای همین، تاریخ زندگی آنها را مطالعه کرده‌ام و اطلاعات به نسبت گسترده‌ای در زمینه تاریخ اسلام و وقایع تاریخی دارم. ولی در برخی مجالس با مطالب سست و یا غلو و خرافه‌آمیز مواجه می‌شوم و طبیعی است متوقع باشم که آقایان زحمت بیشتری به خود داده و در مجالس از نوحه‌ها و اشعار قوی‌تر و مناسب‌تری که با اخلاق و سیره ائمه (ع) سازگاری دارد استفاده کنند.“

حجت‌الاسلام والمسلمین رسول جعفریان، پژوهشگر برجسته تاریخ اسلام و ایران، ضمن انتقاد شدید از سخنان برخی افراد که در تریبون‌های رسمی به خرافات درباره ظهور حضرت مهدی (عج) دامن می‌زنند گفت: ”متأسفانه به جای آن که متفکران و اندیشمندان، از روحانی و دانشگاهی، رشته فکر را در دست گرفته و باب اندیشه و اندیشیدن را باز نگاه دارند، مدتی است که در این کشور عده‌ای روضه‌خوان و مداح سردمدار فکر و اندیشه شده‌اند. این شخص در کجا درس خوانده؟ چه قدر فقه می‌داند؟ چه قدر با مبانی فلسفی اسلام آشناست؟‌ چه قدر تاریخ اسلام خوانده؟ کجا تحصیل کرده که در هر بابی نظر می‌دهد؟“

با رشد جامعه و افزایش سطح تحصیلات و آگاهی مردم، انتظار از این مجالس بالاتر رفته و مردم نمی‌خواهند که شنونده‌های منفعلی باشند. مردم انتظار دارند راجع به آنچه گفته می‌شود، دقت و مطالعه عمیق‌تری صورت گیرد و حقیقتاً هدف از برگزاری مجلس تعظیم شعائر باشد. اما اگر مخاطبان حس کنند که گوینده سواد درستی ندارد یا جهت‌گیری سیاسی خاصی دارد و از این تریبون سوءاستفاده سیاسی می‌کند طبیعتاً واکنشی منفی داشته و ممکن است منجر به دل‌زدگی از مجالس عزاداری به ویژه در جوانان شود.

گرفتن دستمزدهای کلان و حیرت‌انگیز از سوی برخی مداحان و خانم‌های جلسه‌ای و وارد شدن تجمل به برخی مجالس عزاداری در منازل نیز نکته دیگری است که طبیعتاً با انتظاری که از مجالس عزاداری ائمه اطهار (ع) می‌رود سازگار نیست. هدف رونقِ ایمان و اندیشه است.

چگونه است که کسانی که سال‌ها تحصیلات دانشگاهی و تجربه کار در زمینه خاصی را دارند باید مجوز کار بگیرند و در یک چارچوب و استاندارد تعیین‌شده مزد دریافت کنند، ولی برخی ”خانم جلسه‌ای“ها و ”مداح“ها و ”روضه‌خوان“ها می‌توانند هر میزان که می‌خواهند مزدهای کلان دریافت کنند و هر چیزی که خودشان می‌خواهند را به افکار عمومی مردم تزریق کنند و حتی گاهی در مواردی دیده شده که به خود اجازه می‌دهند که بر سر فردی که سؤالی را پرسیده فریاد زده و او را تحقیر کنند؟

در بعضی مجالس [...] تریبون مداحی تبدیل به تریبون سیاسی شده و بسته به وابستگی و علقه مداح نقش‌های خوب و بد بین شخصیت‌های سیاسی احزاب تقسیم شده و این حرکت دینی مردم ابزاری در دست مداحان می‌شود برای تبلیغات سیاسی و تزریق افکار شخصی به ذهن مردم. این شیوه خود عامل دیگری است که به اعتماد عمومی از این مجالس آسیب می‌زند. [...] سؤال اینجاست که آیا مردم برای شنیدن مشی سیاسی روضه‌خوان و خانم‌ جلسه‌ای به این مجلس رفته‌اند یا هدفی مذهبی داشته‌اند؟ آیا استفاده از مجالس عزاداری، که تمام زمانش حق مردم است، برای اهدافِ شخصی و گروهی مصداق تضییع حق‌الناس نیست؟ (شفقنا، دسترسی در 1397/6/23)

 

یادداشت‌ها:

ـ شفقنا (انتشار در 1397/6/21)

ـ یادداشت‌ مرتبط:

مداح‌محوری!

کشنده‌ترین آفت عاشورا!

رضا بابایی می‌نویسد:

«آفات جدید در مسئله عاشورا ماهیتی متفاوت دارند و از سنخ تحریفات مرسوم و رایج نیستند؛ مانند استفاده‌های سیاسی از عاشورا. کشنده‌ترین آفت نیز همین است که عاشورا را با سیاست‌های روز گره بزنیم و از آن برای این هزینه کنیم. در سیاست‌های روز ایران طرفداران مذاکره با قدرت‌های جهانی به گفت‌وگوهای امام حسین با ابن سعد در کربلا اشاره و استناد می‌کنند و مخالفان مذاکره هرگونه مذاکره‌ای را میان امام و سپاه کوفه انکار می‌کنند. این روش برای توجیه رفتارهای سیاسی روز بسیار خطرناک است. ما می‌توانیم از عاشورا الهام بگیریم و به طور کلی این درس را بیاموزیم که خون بر شمشیر پیروز است؛ اما اجازه نداریم در هر مقطعی از زمان برای هر رفتاری که می‌پسندیم دلیلی از تاریخ اسلام بیاوریم، زیرا شکل‌گیری هر واقعه‌ای در هر گوشه‌ای از تاریخ بر ده‌ها زمینه اجتماعی و فرهنگی و عوامل پیدا و پنهان استوار است که تکرار بی‌کم‌وکاست آنها در مقاطع دیگر، تقریباً جزء محالات است. از سوی دیگر، اگر من می‌توانم دشمنم را تکرار ابن زیاد و سنان بن انس بدانم و جنگ با او را ادامه عاشورا بخوانم، دیگری نیز می‌تواند مرا شمر زمان بخواند.» (بابایی، 1397: 363)

 

یادداشت‌ها:

ـ بابایی، رضا. (1397). دیانت و عقلانیت: جستارهایی در قلمرو دین‌پژوهی و آسیب‌شناسی دینی. اصفهان: نشر آرما.

جایگاه واجبات و مستحبات!

 

«عمل مستحب انسان را به خدا نزدیک نمی‌گرداند، اگر به واجب زیان رساند.» (نهج‌البلاغه: حکمت 39)

«هرگاه مستحبات به واجبات زیان رساند آن را ترک کنید.» (نهج‌البلاغه: حکمت 279)

 

یادداشت‌ها:

ـ نهج‌البلاغه. ترجمه محمد دشتی (1386). تهران: قدر ولایت.

قصد تقرب به خدا در کشتن امام حسین (ع)

محمد اسفندیاری می‌نویسد:

«بسیاری از مخالفان ائمهٔ طاهرین نیز نه از روی عناد و لحاج، که از سر جهل و حمق روبه‌روی ایشان صف کشیدند. حتی در کشتن شدن مظلومانه امام حسین (ع) و بستگانش، که بزرگ‌ترین فاجعه صدر اسلام بود، جهالت و حماقت نیز نقش داشت. همهٔ کسانی که به جنگ آن حضرت آمده بودند انگیزهٔ شیطانی نداشتند، بلکه برخی از ایشان نادان‌هایی از همه جا بی‌خبر بودند که به قصد تقرّب به خدا چنان فاجعه‌ای آفریدند.

از امام سجاد (ع) روایت کرده‌اند: ”]متن عربی[؛ هیچ روزی مانند روز حسین نبود. سی هزار مرد، که به پندار خودشان از این امت بودند، بر او گرذ آمدند و همه جا با ریختن خونش به خداوند عزّ و جل تقرب می‌جستند.“ ]ابن بابویه، امالی، ص 414[

باری، بعضی با حُسن نیت و به قصد قربت، ولی از سر جهل، چنان خرابکاری‌هایی می‌کنند که در خیال نمی‌گنجد. سادگی است اگر به صداقت و نیت نیک خود یا دیگری فریفته شویم. حُسن نیت شرط کافی برای هیچ کاری نیست و هیهات که بتواندجای دانستن را بگیرد. آنکه نمی‌داند، گو اینکه سراپا صداقت باشد و بخواهد عدالت بورزد، باز نمی‌تواند. برای دیندار زیستن، و برای اخلاقی زیستن، و برای مفید زیستن، علاوه‌بر حُسن نیت، نیازمند آن‌ایم که بدانیم. ندانستن گناه است و منشأ بسیاری از گناهان. راست گفت پیامبر خدا: ”وَیلٌ لِمَنْ لا یَعلَمْ.“] کنز‌العمال، ج 10، ص 198[» (اسفندیاری، 1396: 174 ــ 175)

 

یادداشت‌ها:

ـ اسفندیاری، محمد. (1396). همه ما برادریم: سیمای انسانی و اخلاقی اسلام. ویراست چهارم. چاپ هشتم. تهران: نگاه معاصر.

اجبار یا اختیار؟

شهید مطهری می‌نویسد:

«اگر بشر راه و هدف خود را با آزادی انتخاب کند، هرچند صدی پنجاه‌ویک (51 ٪) بلکه صدی نودونُه‌ونیم (99.5 ٪) اشتباه کند، ترجیح دارد بر اینکه دیکتاتور، ولو دیکتاتور صالح، صددرصد مصلحت او را برای او انتخاب کند.» (یادداشت‌های استاد مطهری، ج1، ص 208؛ به نقل از بابایی، 1397: 163 ــ 164)

 

یادداشت‌ها:

ـ یادداشت‌های استاد مطهری (ج ۱؛ ص ۲۰۸)

ـ بابایی، رضا. (1397). دیانت و عقلانیت: جستارهایی در قلمرو دین‌پژوهی و آسیب‌شناسی دینی. اصفهان: نشر آرما.

ـ یادداشت‌های مرتبط:

آزادی عقیده!

اصل بر اختیار است یا اجبار؟

دیه، شتر و شرایط اقتصادی و فرهنگی!

آیت‌الله سید کمال حیدری:

”بسیاری از کارهای ائمه‌ ما در زمان ما قابل اجرا نیستند؛ اگر بخواهیم آنها را اجرا کنیم، باید همان موضوعات و شرایطی را داشته باشیم که در زمان آن امام بوده است. [...]

مثلاً اکنون دیه‌ یک انسان در ایران 200 میلیون تومان است که مجموعاً می‌شود 50 ــ 60 هزار دلار؛ آیا واقعاً در قوانین بین‌الملل، ارزش انسان 50 هزار دلار است؟ هنگامی که لیبیایی‌ها هواپیمای آمریکایی‌ها را در انگلیس ساقط کردند و در آنجا 300 نفر کشته شدند، آمریکایی‌ها برای هر نفر 10 میلیون دلار دیه گرفتند. اینکه در زمانی می‌گفتند دیه صد شتر است، این واقعاً برای آن زمان و با توجه به شرایط اقتصادی و فرهنگی آن زمان بسیار زیاد بوده است؛ اما هنوز هم ما دیه را برابر همان تعداد شتر می‌دانیم. حدود هم همین‌طور است. [...]“ (مباحثات، دسترسی در 1397/5/12)

یادداشت‌ها:

ـ مباحثات (دسترسی در 1397/5/12)

ـ یادداشت‌های مرتبط:

ترجمه فرهنگی متون دینی!
اقتصاد شتری!